کرم های پولساز

  ٰخسرو سلجوقی 

صنعتی که می‌توانست ناجی محیط زیست ایران باشد و آب و خاک کشور را از شر کود و سموم شیمیایی مضر نجات داده و سلامت محصولات زراعی و باغی را تأمین کند و جامعه را از بحران رو به رشد سرطان تا حدزیادی نجات دهد، امروز به مدد بی‌مهری  برخی سازمان‌های مسئول در محاق قرارگرفته است. ماده اولیه این صنعت بقایای گیاهی و فضولات دامی و کارگران واقعی اینصنعت کرم‌های خاکی هستند که این مواد را در دستگاه گوارش شان تجزیه  و به یکی از بهترین‌ کودهای بیولوژیک و مقوی خاک تبدیل می‌کنند.

اما اکنون و بعد از گذشت دو دهه ازورود این صنعت سبز به کشور، هنوز هم بیشترین یارانه‌ها برای کودهای مضر شیمیایی تخصیص می‌یابد و هیچ حمایتی از تولید ورمی کمپوست و تولید‌کنندگان آن نمی‌شود. درهمین حال در واپسین روزهای دولت دهم، شبکه ای گلدکوئیستی در کشور شکل گرفت که ظاهراً تلاش‌اش توسعه این صنعت و افزایش تولید کود ورمی کمپوست بود اما نتیجه‌اشنابودی تولید‌کنندگان اصلی و هزاران تن کود مازادی شد که روی دست تولید‌کننده‌های خانگی باقی ماند چون بازار فروشی برای این محصول که گاهی کیفیت آن نیز به سببتولید غیر علمی در منازل و انبارها و... زیر سئوال رفته بود، وجود نداشت و نتیجهاینکه عده‌ای انگشت شمار سودهای میلیاردی به جیب زده و ده‌ها هزار نفر کلاه گشادی به سرشان گذاشته شد.

خسرو سلجوقی، یکی از کارآفرینان ومدیران اجرایی کشور است که بسیاری از رسانه‌ها از او با عنوان «سلطان کرم ایران»یاد کرده‌اند. او از نخستین تولید‌کننده‌های کود سبز ورمی کمپوست در کشور است کهاکنون دلایل ناکامی صنعت ورمی کمپوست را تشریح می‌کند. این کارآفرین برتر،بازنشسته و عضو هیئت علمی معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری همبوده که تاکنون جوایز متعددی را به دلیل ایده‌های نو و کارآفرینی‌های متعددی کهصورت داده از دست عالی ترین مسئولان اجرایی کشور دریافت کرده است.

ورمی کمپوست چیست؟

ورمی‌کمپوست یک نوع کود آلی بیولوژیکبوده که حاصل فعالیت کرم خاکی حلقوی بارانی موسوم به آیزینیا فوتیدا (e.foetida) است. در واقع ورمی‌کمپوست نتیجه هضم طبیعی غذا در سامانه گوارش اینکرم بوده که مواد آلی، بقایای گیاهی و فضولات دامی را به یک نوع کود آلی سودمندبرای مصارف کشاورزی تبدیل می‌کند. این محصول دارای خواص بسیار زیادی است و می‌تواندمحصولات کشاورزی را از نظر کمی و کیفی ارتقا دهد. این صنعت از سال‌های پیش ازانقلاب در کشور به کار گرفته‌ شده ولیکن اوج صنعت ورمی‌کمپوست در اوایل دهه 80 به‌منظورکنترل، پردازش و تبدیل پسماندهای آلی شهری، روستایی و بقایای گیاهی در کشور بودهاست. در سال 1380 در شهر شیراز روزانه 50 تن پسماندهای آلی توسط این کرم‌ها به کودتبدیل‌شد و در مزارع و باغ‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت.
برای احداث مزرعه پردازش و تولیدی نیازبه مکان و تجهیزات ساده‌ای است و در صورت تأمین مواد اولیه و داشتن دانش فنی و اخذمجوزهای لازم زیر نظر وزارت صنعت، معدن و تجارت یا وزارت جهاد کشاورزی می‌توان بهاین حرفه پرداخت.
کرم خاکی قرمز رنگ علاوه بر اینکه می‌توانددر تبدیل مواد آلی به کود نقش داشته باشد، جسم و پروتئین اش نیز در صنایع غذایی،دارویی، آرایشی و بهداشتی، تهیه خوراک دام، طیور و آبزیان مورد استفاده قرار می‌گیرد.در دهه 80 به همت استادان برجسته در دانشگاه‌های مختلف کشور و مراکز آموزش فنی وحرفه‌ای چگونگی تولید ورمی کمپوست آموزش داده ‌شد اما از آن زمان تاکنون تحولمثبتی در مسیر تولید این نوع کود آلی دوستدار محیط زیست ایجاد نشده تا جایی‌که بهمدد اجرانشدن قانون در دولت‌های گذشته، انگل‌های اقتصادی زیادی امکان رشد یافتند.شاید اگر دولت‌های وقت، به همان اندازه که در واردات و توزیع یارانه‌ای کودهایشیمیایی همت گماردند در این زمینه هم جدیت بیشتری در اجرای قانون و تحقق بند (ب)ماده 61 قانون برنامه چهارم توسعه، بند (ز) ماده 143 قانون برنامه پنجم توسعه وماده 193 قانون برنامه پنجم توسعه به خرج می‌دادند و وزارت جهاد کشاورزی ملزم بودنوزارتخانه اش برای توصیه به مصرف این نوع کود ارگانیک و زیستی را باور می‌کرد،وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز برای حفظ بهداشت و سلامت غذا توجه و دلسوزیلازم را می‌داشت و سازمان محیط‌زیست نیز برای صیانت از کیفیت خاک و محیط‌زیستاحساس مسئولیت بیشتری می‌کرد و همگی برای اجرای قوانین نامبرده تلاش می‌کردند دیگرهرگز زمینه‌های سوء‌استفاده پیدا نمی‌شد و انگل‌های اقتصادی نیز در این زمینهامکان رشد پیدا نمی‌کردند.

دلایل سقوط صنعت ورمی کمپوست در ایران

با‌وجود رشد فزاینده تولید و مصرف ورمی‌کمپوست در کشور در دهه 80، متأسفانه  در سال‌های گذشته این صنعت به دلایل متعددی با ناکامی روبه‌رو شد. مهم‌ترین عامل اختصاص ارز به واردات کودهای شیمیاییاست که این اقدام نیز به صنعت تولید ورمی‌کمپوست ضربه تمام‌کننده را وارد ساخت تاجایی که کودهای تولیدی توسط تولیدکنندگان واقعی روی دستشان باقی ماند. پرداختنکردن به موقع یارانه مندرج در قانون بودجه برای خرید کودهای آلی و زیستی نیز ازدیگر مواردی است که برای خرید کودهای شیمیایی پرداخت شد ولی برای این کود سالم وارگانیک پرداخت نشد.
از سوی دیگر حمایت نکردن از راه‌اندازی صنایع جانبی همچون تولید پروتئین از کرم نیز موجب شد کرم تولیدی روی دست پرورش‌دهندهباقی بماند (حتی یک مورد هم مجوز صادر نشده است)

در همین حال برخی شهرداری‌ها هم مبادرتبه اجرای ماده 193 قانون برنامه پنجم توسعه نکردند چرا که برای ورود کارخانه‌هایتولید کمپوست و زباله‌سوز و غیره پورسانت سفر براحتی تأمین می‌شود و برای دیداراین کارخانه‌های معظم باید به کشورهای اروپایی رفت ولی دیدن کرم پورسانت ندارد!مشخص نیست چرا دستورالعمل تهیه‌شده برای صدور مجوز صنعت پرورش کرم که از سال 1388توسط سازمان نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی تهیه شده است تصویب و ابلاغ نمیشود! اما همه موانع به همین چند موردی که در بالا اشاره شد ختم نمی‌شود. از همهبدتر فرهنگ مردمی است که براحتی تغییر نمی‌کند، آنجا که به هر کس می‌خواهند توهینکنند می‌گویند مگر کرم داری؟ آری اگر کسی کرم داشته باشد باید گفت یعنی محیط‌زیست جهانی را نجات می‌دهد و رسانه‌های دیداری، شنیداری، نوشتاری و نظام آموزشی ما ازاین مقوله خود را به دور نگه‌داشته است.

متأسفانه تاکنون مکاتبات متعدد مسئولاننیز تاکنون بدون پاسخ باقی مانده است و موارد بیان‌شده و چالش‌های مطروحه و راهکارایجاد اشتغال پایدار برای 180 هزار جوان جویای کار دانش‌آموخته کشور در این شرایط اقتصادی نیز مزید بر علت شده است. ناگفته نماند که ناهماهنگی بین ذینفعان وتولیدکنندگان و ناآگاهی کشاورزان به‌عنوان مصرف‌کننده و تولیدکننده و مصرف‌کنندگانمحصولات کشاورزی که مواد دارای سموم شیمیایی بیش از مقدار استاندارد را به هرقیمتی خریداری می‌کنند و جان قابل خود را به بهایی ناقابل به انواع سرطان آلوده می‌کنندنیز این چرخه معیوب را معیوب تر کرده است. شاید اگر نظام استاندارد ما در ایرانتعریف مشخصی برای فرآیند کنترل کیفیت و کمیت میزان استفاده از کودهای شیمیایی داشت امروز ناکامی صنعت ورمی کمپوست کمتر می‌شد. ورمی کمپوست تولیدی در ایران به عنوانیک کود آلی دوستدار محیط زیست و سلامت انسان، حتی امکان حضور در بازارهای صادراتیرا هم به دلیل نرخ بالای سود تسهیلات سرمایه در گردش در مقایسه با رقبای خود ندارد.

فساد اقتصادی در قالب کارآفرینی با روشکرم کوئیستی متأسفانه طی 2 سال آخر دولت دهم یک عده فرصت‌طلب و سودجو با طراحی وراه‌اندازی شبکه کوئیستی (کرم کوئیست) توانستند در بیشتر شهرهای کشور فروش کرم رابه‌صورت سبدی به افراد بازنشسته، بیکار و کشاورزان آغاز کنند و سرمایه میلیاردی بهجیب بزنند که به اثرات و نحوه فعالیت آنها اشاره خواهد شد.

 فروش سبد حاوی تعداد اندکی کرم و مقداری کود گاوی با ارزش تمام‌شدهحدود 3500 تا 4000 تومان به قیمت 24000 تومان با وعده پرداخت سود 300 تا 400 درصدی،اقشار مختلف مردم را به خود جلب کرد و در این میان مسئولان نیز به گمان حمایت ازکارآفرینی با مهر تأیید و صدور مجوز نیز بر جذابیت کاذب آن افزودند. درحالی‌کهخریداران در اصل طی دوره سرمایه‌گذاری 6 ماه تا یک سال بین 6000 تومان تا 12000تومان روی هر سبد سود دریافت می‌کردند و فروشنده نیز از فروش هر سبد بین 8000تومان تا 14000 تومان سود می‌برد. با این سرمایه‌گذاری چه چیزی عاید خریدار ‌شد؟بگذاریدواضح تر بگویم، این افراد یک سبد حاوی مقدار کمی کرم و فضولات دامی که دارای ارزشواقعی 4000 تومان است را به ارزش کاذب 24000 تومان یعنی 6 برابر به خریدار فروختهو قرارداد 6 ماهه یا یک‌ساله منعقد می‌کردند. خریدار برای خرید هر سبد کرم مبلغ24000 تومان پرداخت کرده و به عبارتی برای 1000 عدد سبد 24 میلیون تومان می‌پرداخت.طی مدت قرارداد فروشنده هر 2 ماه یک‌بار بابت هر سبد فروخته‌شده مبلغ 4000 تومانسود پرداخت کرد، بدین ترتیب دارنده سبد در پایان دوره 6 ماهه حدود 6 میلیون تومانو طی یک سال 12 میلیون تومان سود دریافت کرده است. اما نکته این است که در واقع ازمبلغ 24000 تومان اخذ شده توسط فروشنده مبلغ 12000 تومان به‌عنوان سود عودت داده‌شده و با در نظر گرفتن قیمت واقعی سبد (4000 تومان) فروشنده با کسر هزینه و سودپرداختی حدود دویست درصد معادل 8000 تومان سود گرفته و قرارداد پایان‌یافته و اصلسرمایه خریدار سبد کرم تحویل‌شده یا می‌تواند با خرید مجدد این فعالیت را با همانروال ادامه دهد. (یعنی 2000 کرم در سبد کوچک به ابعاد 40 در 60 و ارتفاع 14 سانتی‌متر)از گلدکوئیست تا کرمکوئیست با موفقیتی که این شبکه کرم کوئیستی به دست آوردند، شرط خرید حداقل به تعداد 1000 سبد و به ارزش بیست‌وچهار میلیون تومان گذاشته شد که با محاسبات بالامی‌توان در تعداد سبدهای فروخته‌شده که بالغ بر 4 میلیون سبد می‌شد به مبالغ واثرات آن که اشاره خواهد شد پی برد.
در صورت انصراف طرفین خریدار یافروشنده در پایان دوره همکاری یک‌ساله، خریدار صاحب 1000 عدد سبد حاوی حدود 100گرم کرم در هر سبد است. هر سبد با احتساب وزن چگالی مواد آلی حداکثر 7 کیلوگرممواد را در خود جای می‌دهد. هر بستر دارای 100 گرم کرماست و قادر است در طی مدت 70 روز مواد غذایی داخل بستر را به ورمی‌کمپوست تبدیلکند. این در حالی است که بستر سبدی قابل‌پذیرش مواد آلی یا کرم بیشتر از این مقدارنیست و امکان اضافه کردن غذا طی این مدت با این روش امکان‌پذیر نخواهد بود.

در نتیجه تولیدکننده یا همان خریدار یابه قول مسئولان محترم، کارآفرینان در پایان 70 روز تلاش و نگهداری کرم و تغذیه ورعایت تمام فاکتورهای پرورش دارای حدود 7000 کیلوگرم محصول ورمی‌کمپوست می‌شوند ودر صورت بازاریابی و فروش مستقیم به مصرف‌کننده از قرار هر کیلوگرم 500 توماندریافت خواهند کرد. حدود سه‌ونیم میلیون تومان طی 70 روز یعنی روزانه حدود 50 هزارتومان بدون احتساب هزینه اجاره‌بها برای حداقل 200 مترمربع فضا، آب، برق، کارگر وسایر موارد شامل: مواد آلی، هزینه حمل‌ونقل و.... به عبارت دیگر می‌توان گفت کهدخلش بود 19 و خرجش 20 هرچند این موضوع توسط سرمایه‌گذار یا همان فروشنده پیش‌بینی‌شدهو خواهد گفت: که شما هم به جرگه ما بپیوندید و کرم بفروشید و سود ببرید و ببرید ودیگران را نیز به همین منوال برایشان کارآفرینی کنید و آنان نیز دیگران را؛ و اینشده راه کسب درآمد و کارآفرینی و قصه همیشگی کرم کوئیست در کشور ما.

اثرات اقتصادی و بهداشتی این فعالیتکرم کوئیستی هر سبد کرمی که توسط شبکه کرم کوئیست به متقاضیان داده می‌شود حاویحدود 200 نخ کرم است که در صورت ازدیاد تا 400 نخ افزایش خواهد یافت و هر نخ کرمحدود نیم گرم وزن دارد و هر کرم در صورت تغذیه مناسب و داشتن شرایط محیط برای زیستمی‌تواند 50 درصد وزن خود را در شبانه‌روز محصول تولید کند. در واقع هر سبد 100گرم در روز و در یک دوره 60 روزه 6000 گرم ورمی‌کمپوست تولید می‌کند. یعنی حدود 6کیلوگرم. با توجه به تحقیقات انجام‌شده برای تولید 1000 سبد حاوی کرم 27 مترمکعبکود دامی غنی‌شده به ارزش دو میلیون تومان نیاز است که می‌شود هرماه یک‌میلیونتومان. داشتن انبار یا سوله تولید به همراه 2 نفر کارگر به‌طور متوسط یک‌میلیون وپانصد هزار تومان هزینه ماهانه دارد.1000سبد طی 60 روز کاری 6000 کیلوگرم محصولبا ارزش هر کیلو بین 300 تا 400 تومان در مجموع بین یک‌میلیون و هشتصد هزار تا دومیلیون و چهارصد هزار تومان فروش خواهد داشت. در هر دوره فقط 5 میلیون تومان هزینهمواد اولیه و هزینه‌های جاری را خواهیم داشت که این پروژه هرگز برای تولیدکنندهسودآوری نخواهد داشت و کلیه افراد وصل شده به شبکه کرم کوئیستی در حال تولید وافزایش کرم و فروش به نفرات بعدی با همین منوال می‌باشند.

از اثرات مخرب این فعالیت نبود اخذمجوز و پروانه بهره‌برداری و انجام تشریفات قانونی بویژه اخذ مجوزهای بهداشتی وزیست‌محیطی بوده و بعضاً در اماکن مسکونی در زیرزمین و سالن‌های مجاور شهرک‌ها،کود دامی تخلیه، پردازش و به فعالیت مشغول شدند و بــــا توجه به اشتراک بیماری‌های دام با انسان امکان وقوع هرگونه بیماری و فراگیر شدن آن در بین شهروندان خواهد بود.

عرضه محصولات بدون کیفیت اعتمادکشاورزان را در درازمدت سلب کرده و به برنامه‌های درازمدت دولت در برنامه پنجم توسعه در خصوص کاهش کودهای شیمیایی و استفاده از کودهای آلی آسیب جدی وارد کرد.
مرکز فعالیت این گروه‌ها در کرج ابتدای45 متری گلشهر و برخی دیگر از نقاط استان تهران، ورامین، اسلامشهر و سایر استان‌هاو شهرهای کشور است که طی دو سال پایانی دولت دهم رشد فزاینده‌ای را داشته است.متأسفانه به دلیل رسیدگی نشدن عاجل به این مهم علاوه بر ایجاد شبهات و سوءاستفاده افراد سودجو، مانع رشد واقعی و توسعه منطقی و اصولی و قانونی شد و منجر به ضایع شدن حقوق افراد متخصص و تولیدکنندگان واقعی شد.